حجیت سیره عقلاحجیت سیره عقلا، صحّت استناد به سیره عقلا در استنباط حکم شرعی است. ۱ - تعریفحجیت سیره عقلا، به معنای صحت استناد و احتجاج به سیره عقلا در میان عقلا است و چون شارع رئیس عقلا است، نزد وی نیز چنین رویه‌ای پسندیده است. ۲ - اقسام سیره عقلاییسیره عقلا اقسام متفاوتی دارد که برخی از آن‌ها به طور مستقل و برخی به خاطر کشف از قول معصوم علیه‌السلام حجت است. به عبارت دیگر سیره عقلایی سه گونه است: ۱. سیره‌ای که موضوع حکم شرعی را منقح می‌کند؛ این نوع از سیره عقلا به طور مستقل حجت است؛ ۲. سیره‌ای که ظهور دلیل را منقح می‌سازد؛ شرط حجیت این قسم از سیره، معاصر بودن آن با زمان معصوم علیه‌السّلام است؛ ۳. سیره‌ای که از آن حکم شرعی فهمیده می‌شود، که حجیت آن به دو چیز بستگی دارد: ا) اثبات معاصر بودن سیره با زمان معصوم علیه‌السّلام؛ ب) سکوت معصوم علیه‌السّلام، به گونه‌ای که دلالت بر امضای آن سیره داشته باشد. ۳ - تقسیم سیره عقلا توسط مرحوم مظفرمرحوم مظفر درباره حجیت سیره عقلا می‌گوید: گاهی سیره عقلایی از سیره‌هایی است که انتظار می‌رود شارع با عقلا در آن، مسلک و رویه واحدی داشته باشد، و گاهی چنین نیست؛ ۳.۱ - اقسام مورد اولاما مورد اول به سه دسته تقسیم می‌گردد: ۱. شارع مقدس پیروی کردن از آن را منع نموده است؛ مثل این که عقلای عالم در همه امور و شئون زندگی خود به خبر واحد ثقه عمل می‌کنند، اما چون در خصوص باب دعاوی و منازعات، شارع شهادت دو نفر عادل را معتبر دانسته است روشن است که چنین سیره‌ای در باب دعاوی، حجیت ندارد. ۲. شارع مقدس آن را امضا نموده است؛ مثل عمل به خبر واحد ثقه در غیر باب شهادات. بدیهی است که این نوع سیره حجت است. ۳. گاهی شارع چنین سیره‌ای را نه به طور مستقیم منع کرده و نه به طور مستقیم امضا نموده است؛ یعنی موضع شارع نسبت به آن عدم ردع است، مانند: عدم ردع شارع از عمل به ظواهر کلام متکلم. در این گونه موارد، مجرد عدم ردع منع نکردن برای حجیت آن کفایت می‌کند، زیرا معلوم می‌شود که شارع این شیوه را پسندیده است، چون شارع رئیس عقلا است، و مانعی بر سر راه اتحاد مسلک شارع و عقلا نیست. ۳.۲ - اقسام مورد دوممورد دوم نیز بر دو قسم است: ۱. گاهی یقین وجود دارد که عقلای عالم ازاین سیره در همه امور خود حتی در استنباط احکام شرعی، استفاده می‌کنند، مثل: به کارگیری استصحاب و قیاس؛ ۲. گاهی چنین یقینی وجود ندارد، مثل: رجوع به اهل خبره برای اثبات موضوع له الفاظ. ۳.۳ - فرق مورد اول با مورد دومدر مورد اول، اگر این سیره عقلایی به طور مستقیم مورد ردع و منع شارع قرار گیرد مثل عمل به قیاس در عدم حجیت آن شکی وجود ندارد. و اگر این سیره مورد امضای مستقیم قرار گیرد، مثل: سیره عقلا در باب معاملات که خداوند با آیه «اوفوا بالعقود» آن را امضا نموده است، در حجیت آن شک وجود ندارد. و اگر درباره آن، مجرد عدم ردع باشد، مانند عمل به استصحاب، چون چنین سیره‌ای در حضور معصوم علیه‌السّلام بوده و با این حال وی آن را ردع نکرده است، حجیت آن کشف می‌شود. اما در مورد دوم، یعنی در جایی که ثبوت این سیره در امور شرعی، معلوم نیست، مثل: رجوع به اهل خبره در تعیین معنای لغوی کلمات شارع، صرف عدم ردع، از موافقت شارع کشف نمی‌کند. ۴ - نکتهدو راه برای کشف امضای شارع نسبت به سیره عقلایی وجود دارد: ۱. سکوت شارع در برابر سیره عقلا، بر امضای آن از سوی وی دلالت می‌کند، وگرنه اظهار مخالفت در جایی که امکان آن وجود دارد بر او واجب است؛ ۲. شارع رئیس عقلا است و هر چه مورد پسند عقلا است مورد پسند او نیز هست، وگرنه باید مخالفت خود را اعلام کند. [۵]
شرح اصول فقه، محمدی، علی، ج۳، ص۳۲۸.
[۶]
المعجم الاصولی، حیدر، محمد صنقور علی، ص (۶۴۱-۶۴۰).
[۷]
منابع اجتهاد (از دیدگاه مذاهب اسلامی)، جناتی، محمد ابراهیم، ص۴۱۴.
۵ - پانویس
۶ - منبعفرهنگنامه اصول فقه، تدوین توسط مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی، ص۴۰۰، برگرفته از مقاله «حجیت سیره عقلا». |